Vjenceslav Richter

ur. 1917, zm. 2002

Nie ma różnicy między sztuką czystą a użytkową, powinniśmy dążyć do syntezy języka wizualnego – głosił jeden z postulatów manifestu kolektywu EXAT-51. Grupa zawiązała się w 1951 roku w Zagrzebiu, trzy lata po tym jak Josip Broz-Tito, po tym jak popadł w konflikt ze Stalinem, wyprowadził Jugosławię z orbity państw zależnych od ZSRR. Odtąd Jugosławia realizowała model socjalizmu opartego na samorządności. W założeniu pojęcie to dotyczyło każdej sfery życia – przykładem tego stały się państwowe przedsiębiorstwa zarządzane przez kolektywy robotnicze – i wraz z szeroko zakrojonym projektem modernizacyjnym miało uczynić z Jugosławii prawdziwie socjalistyczną demokrację. Twórcy, integrując sztukę, design, architekturę i urbanizm w jeden obszar badań wizualnych, uczestniczyli w budowie przyszłej socjalistycznej utopii. Jednym z twórców EXAT-51 był architekt Vjenceslav Richter – główny ideolog grupy. Wbrew dominującym przekonaniom o hermetyczności i elitarności sztuki abstrakcyjnej twierdził, że to właśnie konstruktywizm jest uniwersalnym językiem wizualnym zdolnym sprostać wyzwaniom współczesności. Choć grupa rozpadła się po czterech latach i zrealizowaniu zaledwie jednej wystawy, jej podstawowe założenie stało się kluczowe nie tylko dla dalszej kariery samego Richtera, lecz także dla rozwoju jugosłowiańskiej neoawangardy – przede wszystkim zawiązania się międzynarodowej platformy wymiany praktyk i idei artystycznych Nowe Tendencje. Richtera interesowało pojęcie systemu jako zbioru reguł programujących pewien fragment rzeczywistości. W 1963 roku architekt zaczął rozwijać ideę „synturbanizmu”, według której życie przyszłych społeczeństw socjalistycznych miało się toczyć w zespołach megastruktur architektonicznych. Każda z nich – inspirowana projektem zigguratów, czyli kompleksów świątynnych wznoszonych w starożytnej Mezopotamii – mieściła 10 000 osób i zawierała wszelkie udogodnienia organizujące codzienne życie mieszkańców. Zespół megastruktur, między którymi rozciągały się parki i tereny zielone, w założeniu miał tworzyć okołomilionowe miasto. W założeniu projekt wspierał sztandarowy program modernizacyjny Jugosławii, jakim było stworzenie społeczeństwa całkowicie samorządnego. Architektura zigguratów nie stanowiła bowiem systemu zamkniętych form, przeciwnie – była otwarta na przekształcenia dokonywane przez jej mieszkańców, dzięki czemu mogli oni do pewnego stopnia sami kształtować swoje otocznie. Richter co prawda zdawał sobie sprawę, że jego projekt synturbanizmu to raczej narzędzie ćwiczenia wyobraźni niż rzeczywisty plan działania. Niemniej jednak jego podstawowe założenie – budowę systemu otwartego na przekształcenia – realizował w mniejszej skali. Podczas drugiej edycji wystawy Nowe Tendencje, która odbyła się w Zagrzebiu w 1963 roku, zaprezentował pierwszą z cyklu rzeźbę systemową Relief-Meter. Składała się ona z jednakowych, aluminiowych prostopadłościanów ułożonych obok siebie w różne formy. Odbiorca mógł nimi manipulować, wsuwając lub wysuwając poszczególne klocki. Tym samym samodzielnie kształtował dzieło, działając w pewnym odgórnie założonym systemie. Richtera interesowało również, w jaki sposób programować procedury tworzenia dzieła, jednocześnie pozostawiając otwartym zbiór jego możliwych realizacji. Jego serie kolorowych grafik systemowych składały się zawsze z 3600 kwadratów wypełnionych kolorem bądź zaznaczonych jedynie konturem. Każdą grafikę tworzyły cztery matryce o liczbie 900 kwadratów. Przy czym co czwarty kwadrat z 3600 należał do tej samej matrycy. Każda z nich była podporządkowana innemu zestawowi reguł programowania. By zachować otwartość systemu na zmianę, Richter zakładał też, że matrycę można obracać o 90 stopni i w ten sposób produkować zupełnie nowy efekt wizualny. Twórca zakładał, że jego badania wizualne prowadzone w małej skali w przyszłości wspomogą rozwiązania systemowe wprowadzane w designie, architekturze czy urbanistyce.

Vjenceslav Richter (1917–2002) – architekt, rzeźbiarz, malarz, grafik i teoretyk sztuki. Dyrektor Centrum Projektowania Przemysłowego w Zagrzebiu. Twórca pawilonu Jugosławii na Expo w Brukseli w 1958 roku, a także pawilonów na targi w Turynie i Mediolanie. W modernistycznym charakterze budynków architekt przemycał polityczny projekt samorządnej Jugosławii. Zaprojektował też monumentalne Muzeum Rewolucji w Belgradzie, jednak jego budowa nigdy nie została ukończona. W późniejszej karierze skoncentrował się na tworzeniu rzeźb, obrazów i grafik. W latach 70. do ich tworzenia zaczął używać komputera. Podstawowym problemem jego dzieł był sposób działania systemów wizualnych i możliwość tworzenia otwartego systemu programowania sztuki.

Pokaż opis