Hélio Oiticica

Hélio Oiticica, jeden z czołowych przedstawicieli brazylijskiej awangardy lat 60., uważał, że świat jest w pierwszej kolejności kolorem, dlatego barwy traktował niczym narzędzia do budowania nowych sposobów doświadczania rzeczywistości. We wczesnych pracach Oiticica mierzy się z pytaniem, jak za pomocą języka malarskiego naruszyć stabilność płaszczyzny obrazu. W składającej się z 350 gwaszy serii Metaesquema (1957-1958) jednolite tła zostają pokryte różnymi układami monochromatycznych figur. Na płaszczyźnie obrazu pojawia się rytm, generując wrażenie ruchu. W latach 60. eksperymenty formalne Oiticiki zyskują nowy wymiar: ich konstytutywnym elementem staje się doświadczenie widza. Dzieła nie są już obiektami służącymi recepcji, przeciwnie – tworzą przestrzenie partycypacji. Ten zwrot fenomenologiczny jest wyrazem ducha czasu: młodzi artyści przeciwstawiają się nurtom bezkrytycznie przeszczepiającym na grunt brazylijski tradycję europejskiej awangardy. Wspólnie zakładają ruch Nowych Konkretystów, postulując, by uniwersalizm, obiektywizm i racjonalność europejskiego konstruktywizmu zastąpić praktykami przypominającymi żywy organizm. To świeże spojrzenie na rolę sztuki Oiticica łączy z wcześniejszymi eksperymentami dezintegrującymi jedność obrazu. Tym razem jednak przenosi obraz do przestrzeni trójwymiarowej, dzięki czemu przekształca jego recepcję w doświadczanie stawania się „obrazu”, dyktowane trajektorią ruchu widza. W Reliefach przestrzennych tworzonych w 1960 roku Oiticica wyjmuje niejako kolorowe (najczęściej czerwone lub żółte) motywy ze swoich obrazów i upodmiotawia je w przestrzeni. Z czasem zaczyna pracować nad serią Nuclei (1960-1966), w której zwieszone z sufitu panele o różnej gradacji braw i pusta przestrzeń między nimi tworzą rodzaj labiryntu, w którym obiektywność pojęć takich jak reprezentacja, forma czy barwa zostaje zastąpiona wielością przyjmowanych perspektyw. Recepcja odbywająca się w ruchu nie tylko destruuje jedność dzieła, lecz także problematyzuje integralność podmiotową widza. Ten, zamiast patrzeć na obiekt sztuki, jest wciągany w obszar jego stawania się.

Hélio Oiticica (1937–1980) – brazylijski artysta wizualny i teoretyk sztuki, zainteresowany badaniem przestrzenności obrazu. We wczesnych pracach tworzonych pod auspicjami Grupo Frente ujawniał silną fascynację europejskim modernizmem. Później jako współzałożyciel Nowych Konkretystów dystansował się wobec tego dziedzictwa, podzielając sformułowaną przez poetę Oswalda de Andrade koncepcję kanibalizmu kulturowego. Według niej nowa kultura brazylijska powinna nie tyle przyswajać, ile przekształcać wpływy europejskiej awangardy, przełamując w ten sposób kulturową dominację byłych kolonizatorów. W tamtym czasie Oiticicę fascynuje wernakularna architektura faweli Rio de Janeiro, życie codzienne ich mieszkańców, a w szczególności polityczny i społeczny wymiar samby. Korzystając z prowizorycznych materiałów pozyskanych w fawelach, tworzy kolorowe mikroinstalacje architektoniczne. Te przestrzenie do penetrowania (Penetrables) widz nie tylko może zwiedzać, lecz także wpływać na ich formę, przesuwając ruchome ściany instalacji, co jest kolejnym etapem uprzestrzenniania abstrakcyjnego obrazu. Najradykalniejszym jednak gestem tych poszukiwań okazuje się seria „obrazów do noszenia” (Parangolés) – kolorowych konstrukcji ubraniowych tworzonych z myślą o tancerzach wykonujących sambę. W klasowo podzielonym społeczeństwie brazylijskim, nękanym represyjnymi rządami wojskowej junty prace te miały silny wydźwięk polityczny. W latach 70. artysta przeprowadził się do Nowego Jorku, gdzie badania nad przestrzennością obrazu wkroczyły w ostatni etap. Oiticica zamienił własne mieszkanie w obraz do kolektywnego życia. Budując kolorowe konstrukcje dzielące przestrzeń na niewielkie „gniazda”, zapraszał do nich nieznajomych. Kilka lat później, doznawszy udaru, zmarł w wieku niespełna 43 lat.