Grupa Dwiżenije
W stalinowskiej Rosji praktyki twórcze inspirowane przedwojenną awangardą były zakazane, obowiązywał bowiem realizm socjalistyczny. Dopiero po śmierci Stalina, gdy nastały czasy odwilży, zaczęto zwracać się ku przeszłości w poszukiwaniu nowych form wyrazu. Twórcy często koncentrowali się na estetycznym wymiarze abstrakcjonizmu, traktując go jako formę sprzeciwu wobec latami narzucanej figuratywności. Zgoła inną motywacją kierował się „kolektyw wolnych artystów”, z którego później uformowała się grupa Dwiżenije (Ruch). Nie interesowało ich powielanie stylów czy przynależność do określonych nurtów. Przeciwnie, sensem ich działań stało się przemyślenie na nowo zadań i powinności, jakie stawiała przed sobą przedwojenna awangarda, a także przepracowanie utopijnych projektów, jakie formułowała. Równie istotna stała się dla nich aktualność artykułowanego przekazu, dlatego narzędziem ich poszukiwań stała się sztuka kinetyczna. Co oddawała już nazwa „dwiżenije” oznaczająca „ruch”. Ten bowiem najlepiej opisywał rzeczywistość naukowo-technologicznego wyścigu napędzanego przez zimną wojnę.
Ośrodkiem, który na początku lat 60. zaczął przyciągać coraz więcej młodych eksperymentujących twórców, był zamieszkiwany przez Lwa Nussberga niewielki pokój w komunalnym mieszkaniu na przedmieściach Moskwy. Świeżo upieczony absolwent szkoły plastycznej zgromadził w nim pokaźną bibliotekę nielegalnej literatury poświęconej psychoanalizie, kontynentalnej filozofii, poezji, futurystycznych albumów z dziełami zachodniej sztuki czy płyt jazzowych. Nussberg wczesne inspiracje malarstwem Picassa porzucił na rzecz badania dynamiki form geometrycznych klejonych z kawałków płyt pilśniowych pokrywanych kolorową farbą. Interesowało go pojęcie symetrii, którą uznawał za kosmiczne zjawisko umożliwiające współbycie różnego rodzaju elementów. Bardzo wcześnie doszedł do wniosku, że jego zgeometryzowane konstrukcje tworzone z tak osobliwych materiałów codziennego użytku jak zgniecione opakowania po jajkach powinny nie tylko abstrakcyjnie ujmować problemu ruchu, lecz także poruszać się, a nawet uczestniczyć w kinetycznym spektaklu. Stopniowo jego industrialne świetlno-lustrzane rzeźby i instalacje nie tylko ruszały się, lecz także były częścią performance’ów i choreografii z udziałem tancerzy. W tym samym czasie charyzmatyczny Nussberg przekonywał kolejnych szkolnych kolegów, by przystąpili do kolektywu. Jednym z nich okazał się o kilka lat młodszy Francisco Infante. Powody, dla których zainteresował się zgłębianiem dynamiki form geometrycznych, zasadniczo różniły się od analityczno-konstruktywistycznych pobudek Nussberga. Infante fascynowało pojęcie nieskończoności, która jest nie tyle udziałem świata nadprzyrodzonego, ile doświadczeniem ruchu w przestrzeni. Stąd wiele spośród jego prac, a w szczególności instalacji kinetycznych, bazuje na zwielokrotnianiu tych samych form geometrycznych w różnej skali.
Używane przez artystów materiały, takie jak aluminium, pleksiglas, powierzchnie lustrzane, żarówki i inne tworzywa przemysłowe, pozwalały opinii publicznej traktować sztukę kinetyczną jako formę designu przyszłości. Samym twórcom również zależało na tym, by ich poszukiwania formalne były osadzone w codzienności, dlatego grupa realizowała również zlecenia w przestrzeni publicznej, m.in. stworzyła projekt dekoracji placów i bulwarów Leningradu z okazji 50. rocznicy rewolucji październikowej. Choć właśnie one, zmuszając artystów do wychodzenia naprzeciw oczekiwaniom władzy, pogłębiały konflikty wewnątrz grupy. Dodatkowo niektórych twórców, m.in. Infante, drażniła dominująca osobowość Nussberga. Ten w 1966 roku ogłosił Manifest rosyjskiej sztuki kinetycznej, która będąc wyrazem rewolucji naukowo-technologicznej, miała zmieniać świat. Większość założycieli ruchu nie podpisała się pod nim, dystansując się wobec działań kolektywu. Dwiżenije ostatecznie rozpadło się w 1976 roku, gdy Nussberg wyemigrował do Niemiec, by ostatecznie osiąść w Stanach Zjednoczonych.
Lew Nussberg (ur. 1937) – pionier sztuki kinetycznej w Rosji, założyciel grupy Dwiżenije, twórca rysunków, rzeźb i instalacji, a także spektakli, w których tancerze wykonywali choreografie wraz z rzeźbami – maszynami jego autorstwa. Artysta uważał, że jego prace tworzą namiastkę doświadczeń, jakie staną się udziałem stechnologizowanych społeczeństw przyszłości. Jego najambitniejszym projektem był plan stworzenia Sztucznego bioniczno-kinetycznego środowiska. Utopijne miasto miało się składać m.in. z domów w kształcie geodezyjnych kopuł podobnych do tych tworzonych przez Buckminstera Fullera oraz placów miejskich z regulowaną temperaturą, dźwiękami czy zapachem.
Francisco Infante (ur. 1943) – absolwent moskiewskiego Instytutu Sztuki Dekoracyjnej i Użytkowej. W latach 1966–1970 członek kolektywu Dwiżenije. Jeden z czołowych przedstawicieli rosyjskiej sztuki kinetycznej. Swoje zgeometryzowane rzeźby i instalacje tworzył z materiałów wykorzystywanych w produkcji przedmiotów użytkowych. Artystę fascynowało integrowanie sztuki z projektowaniem. Po skonfliktowaniu się z Nussbergiem opuścił Dwiżenije i zaczął tworzyć wraz ze swoją żoną Nonną Goriunową. Jedną z jego najsłynniejszych prac jest realizowana od 1976 roku seria fotografii Artefakty, w ramach której umieszczał w krajobrazie rzeźby wykonane z powierzchni lustrzanych. Te wtapiały się w przyrodę, odbijając ją i jednocześnie tworząc jej nowe zgeometryzowane formy.
